Abstract:
سرزمین بینالنهرین1 شامل بخش عمدة عراق کنونی و بخشهایی از جنوب شرق کشور ترکیه،
از گذشتههای بسیار دور با نام دو رود دجله و فرات قرین شده و بیتردید این دو رود
در کنار برخورداری این سرزمین از خاکهای رسوبی حاصلخیز، رمز آبادی و معروف شدن آن
به عنوان یکی از «جنات أربعة دنیا» و شکلگیری تمدنهای درخشان در این منطقه بوده
است. با وجود این، آگاهی از نقش دو رود مزبور در حیات اقتصادی و اجتماعی این
سرزمین بسیار کلی و مبهم است. طبعا بررسی سرچشمهها و آبریزهای این دو رود و
مهمتر از آن، بررسی نهرها و کانالهای مصنوعی منشعب از دجله و فرات، و به عبارت
دیگر چگونگی مدیریت آبهای انباشته شده در قالب این دو رود، و همچنین مطالعة
آسیبهای ناشی از کوتاهی در مدیریت آبهای دجله و فرات، نظیر پیدایش اراضی باتلاقی،
شرط اساسی شناخت بهتر آثار این دو رود در زندگی مردمان ساکن این منطقه است.
پژوهش حاضر، مسایل و موضوعات مورد اشاره و تحولات تاریخی آنها را طی دو بخش و در
قالب دو محور دجله و محور فرات، مورد بررسی قرار میدهد که اینک بخش نخست آن تقدیم
میشود.
Machine summary:
"در اینجا یادآور میشویم که به دنبال طغیان رود دجله در اواخر عصر ساسانی و در هم شکستن سدها و آببندها که تا ورود اسلام تداوم یافت و طی فتوحات مسلمانان نیز این پدیده تشدید گردید، بستر سفلای دجله از پایین دست منطقة مداین(تیسفون) و از شمال ولایت کسکر و از ناحیة ماذرایا(کوت العمارة کنونی) به سمت باختر، یعنی به مسیری که دجله را تقریبا در خطی مستقیم به طرف جنوب و به سوی نقطهای که بعدها در آنجا شهر «واسط» در حدود سال 84ق توسط حجاجبن یوسف ثقفی ساخته شد و اکنون در آن حدود شهر «الحی»1 و «شط الحی»(نهر الحی/ نهر الغراف) وجود دارد، منحرف گردید و در نتیجه، ولایات و شهرهای مجاور بستر شرقی و قدیمی دجله در این ناحیه رو به ویرانی رفت، همچنانکه بخشهای قابل توجهی از سرزمینهای آباد جنوب عراق به زیر آب رفت و بطایح(باتلاقهای) جنوب عراق شکل گرفت که این پدیده تا کنون نیز در این منطقه، کم و بیش به چشم میخورد و از آن، تحت عنوان «هور العظیم»، «هور الحمار» و «هورالهویزه» یاد میشود.
158 موقعیت روستای راذان که به دو بخش راذان بالا و پایین تقسیم میشد و در اطراف مدائن تا دجله امتداد داشت و مشتمل بر روستاهای فراوانی بود،159 از یک سو، و این واقعیت که رود دیاله در جنوب شرق بغداد و ناحیة مدائن به دجله میپیوست،160 در صورتی که کانال نهروان در محلی بسیار پایینتر و در ناحیة ماذرایا، واقع در شمال واسط به دجله میریخت161 از سوی دیگر، به خوبی نشان میدهد که منظور مستوفی از «آب نهروان» رود دیاله(سیروان یا تامرا) است که بر خلاف کانال بزرگ نهروان، بستر آن اختلال نداشته و در عصر مستوفی(قرن هشتم هجری) نیز آب در آن جریان داشته و از آن، برای آبیاری مزارع و روستاها به طور وسیع بهرهبرداری میشده است."